U periodu od 1941-1945. dogodilo se najveće stradanje srpskog naroda u ovom veku

GENOCID NAD SRBIMA

Piše: Dr Životije Đorđević

Demografskom statističkom metodom je utvrđeno da su, usvajanjem prosečne godišnje stope rasta 1,70 odsto za period 1931-1941 i 1,95 odsto za period 1941-1948, ukupni demografski gubici (Srba) u Drugom svetskom ratu iznosili 1 820 000, od kojih je 156 000 nerođenih, 57 000 odseljenih i 1607 000 ubijenih. (32) Ako je Srba u Jugoslaviji 1948. bilo 8 282 000, što je činilo 46,25 odsto od ukupnog broja stanovnika, onda 1 607 000 ubijenih Srba čini 16,25 odsto od njihovog ukupnog broja. U Drugom svetskom ratu Englezi su imali gubitke od 0,8 odsto, Italijani 0,9 odsto, Francuzi 1,4 odsto, Nemci 6,1 odsto, a SSSR 8,8 do 12,9 odsto.

Predsednik Vlade Dragiša Cvetković sa potpredsednikom Vlatkom Mačekom i ministri: dr Šutej, Branko Čubrilović, dr Torbar i dr Andres

Iz Prvog svetskog rata Nemačka je izašla kao pobeđena i unižena, pri čemu su joj oduzeti svi kolonijalni posedi. U pobedničkom zanosu, sile Saveznice su sa nedovoljnom budnošću pratile vaskrs Vermahta. A. Hitler nije propustio priliku, i kada je uspeo da naoruža armiju i mobiliše nemački narod za jedan revanšistički rat, krenuo je u napad. Jedna za drugog porobljavane su evropske države. Žrtva nemačke oružane premoći bila je i Kraljevina Jugoslavija. Aprila 1941. Nemačka je okupirala Jugoslaviju i njenim komadanjem, radi nagrađivanja poslušnika, omogućila stvaranje Velike Albanije, Velike Bugarske i Velike Mađarske, kao i Nezavisne Države Hrvatske, a u Srbiji, i jedino u njoj, je uvela svoju vojnu upravu; čak je dobrim delom vremena tokom okupacije Srbiju smatrala ratnim područjem, prepuštajući Bugarskoj, Mađarskoj i Albaniji da u delovima koje su okupirale uvedu svoju upravu. Novoformiranu državu Hrvata sile Osovine su smatrale savezničkom i priznale su joj suverenitet, prepuštajući joj da se sama organizuje.

U Srbiji je od prvih dana okupacije zaveden teror. Ostaci Kraljevske jugoslovenske vojske su se odmah organizovali i postali pretnja i smetnja nemačkoj vojnoj sili. Berlinu su stizali izveštaji o prvim čarkama sa snagama otpora već početkom maja 1941. kada su Nemci na ulazu u Jankovu klisuru istakli table sa mrtvačkim glavama, kao opomenu da se u blizini nalaze naoružane neprijateljske snage - četnici. (15)

Početkom maja 1941. Nemci su imali sukob sa Srbima u blizini Sanskog Mosta. Tom prilikom su ranjena tri nemačka vojnika. Sutradan je komandant divizije na taj teren uputio jedan bataljon sa baterijom. Nemci su među Srbima pokupili 450 talaca, sukobili se sa Srbima, razbili ih, artiljerijom tukli selo Sjenokose, desetak kilometara jugoistočno od Sanskog Mosta, a onda kuće, koje nije porušila artiljerija, spalili. Devetog maja su dvadeset devet Srba osudili na smrt, streljali i njihove leševe ostavili na trgu u Sanskom Mostu.

Pretnja do pretnje

Petnaestog maja 1941. Srbija je osvanula sa plakatiranim saopštenjem nemačkih okupacionih vlasti da će za svakog ubijenog nemačkog vojnika biti streljano stotinu, a za svakog ranjenog pedeset Srba. Za čitavo vreme okupacije ova naredba je od nemačkih vlasti odlučno sproveđena. Okupator je odmah organizovao tri koncentraciona logora u Srbiji: na Banjici u Beogradu, Crvenom krstu pored Niša i (30. septembra 1941) pokraj Save u Šapcu.

O formiranju koncentracionog logora na Banjici predsednik komesarske uprave u okupiranoj Srbiji piše već u svom ukupnom izveštaju za mesec maj 1941. Dvadesetosmog maja 1941. bila je razmatrana mogućnost formiranja koncentracionog logora u koji bi bili zatvoreni svi oni koji su "opasni po javni red i poredak". U to vreme je u Srbiji postojao samo jedan pokret otpora - odredi Kraljevske jugoslovenske vojske u Otaybini, pod komandom generalštabnog pukovnika Dragoljuba - Draže Mihailovića.

U Šapcu su, u stvari, bila formirana dva logora: jedan u kasarni na Senjaku, koji je kao prolazni rasformiran u leto 1943, i drugi na Savi, koji je ostao do kraja okupacije. A u Beogradu, samo nekoliko kilometara od logora na Banjici formiran je na Sajmištu, na levoj obali Save, 28. oktobra 1941. još jedan koncentracioni logor. Svi ti logori su bili sabirališta za nove žrtve, civile, taoce, nevine, obično najuglednije, građane, koji su iz njih odvođeni na streljanje, kako bi bila zadovoljena kvota "sto za jednoga".

Da bi bila kažnjena akcija Kraljevske jugoslovenske vojske u Otaybini i odreda koje je Komunistička partija Jugoslavije počela da formira posle napada Nemačke na Sovjetski Savez, oko stvaranja slobodne teritorije u Zapadnoj Srbiji, po naređenju A. Hitlera bila je formirana kaznena ekspedicija sastavljena od posadnih 704, 714 i 717, kao i 472 (dovedene iz Francuske) i 113 (dovedena iz Nemačke) borbene divizije, koje su stavljene pod komandu generala Franca Bema.

F. Bem je 25. septembra 1941. izdao sledeću naredbu: "Ako ne postupimo sa svim sredstvima sa najvećom bezobzirnošću, naši će se gubici popeti do neizmerljivog. Vaši zadaci će se odvijati na teritoriji na kojoj su 1914. godine tekli potoci nemačke krvi usled lukavstva Srba, kako muškaraca tako i žena. Vi ste osvetnici ovih mrtvih".

Ustaše ubijaju nedužne civile

Stravično zvuče reči Obznane nemačkog mesnog komandanta u Kragujevcu:"

"Kragujevac

21. oktobar 1941.

OBZNANA

Kukavički i podmukli prepadi u toku prošle nedelje na nemačke vojnike, kojom prilikom je poginulo deset a ranjeno 26 nemačkih vojnika, morali su biti kažnjeni. Zbog toga je za svakog poginulog nemačkog vojnika streljano sto, a za svakog ranjenog pedeset stanovnika, i to pre svega komunista, bandita i njihovih pomagača, ukupno 2 300. U buduće će se za svaki sličan slučaj, pa bila to samo sabotaža, postupiti sa istom strogošću.

Starešina mesne komande."

Na osnovu nemačkih izveštaja saznajemo da su Nemci u borbama oko likvidacije "slobodne teritorije" u zapadnoj Srbiji imali svega 11 mrtvih i 35 ranjenih.

Od 1. septembra 1941. do 12. februara 1942. u Srbiji su Nemci streljali 20 149 talaca, streljano je civilnog stanovništva zbog odmazde više od 30000, a u borbi je palo 7 756.

Logori na sve strane

Samo u Kraljevu je od 15. do 18. oktobra 1941. streljano 1736 muškaraca i 19 žena, a u Kragujevcu 21. oktobra 1941. godine 2 300 ljudi, pri čemu i 144 dece mlađih od 16 godina, i to petoro ispod 12 godina. Te 1941. bilo je i uhapšeno 20 519 lica. Komentar ovim brojkama nije potreban. Nemačka grupa armija E, koja je pod okupacijom držala jugoistočnu Evropu je u vreme od 22. juna 1941. do 31. marta 1945. imala ukupno 11 489 izginulih vojnika.

Ni deca nisu bila pošteđena od zlikovače ruke

Žrtve iz logora Banjica uglavnom su streljane u Jajincima, a onda je pred kraj okupacije nemačka policija naredila da se iskopa i spali 68 000 leševa. Nespaljenih je ostalo 1 400. Zaključeno je da je iz ovog logora ukupno postreljano (u Jajincima, na Centralnom, Novom i Jevrejskom groblju) više od 80 000 osoba.

Kroz logor Crveni krst u Nišu je prošlo oko dvadeset hiljada zatvorenika.

Kroz logor na Sajmištu prošlo je preko devedeset hiljada zatvorenika, od kojih je četrdeset hiljada ubijeno. Vozovođe Šepaher i Mugoša su pred Državnom komisijom za ispitivanje ratnih zločina svedočili da je svakog dana po najmanje četiri do pet "marvenih vagona" kačeno za vozove koji su išli prema Zagrebu, a onda u Novskoj usmeravani prema Jasenovcu.

Od osamnaest koncentracionih logora, koji su bili osnovani u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj pomenimo: na Pagu - ubijeno 12 550 osoba, Gospić (do 20. avgusta 1941) - ubijeno oko deset hiljada osoba, Jadovno - ubijeno 72 000 osoba, Sremska Mitrovica - ubijeno oko deset hiljada ljudi.

Daleko najozloglašeniji je logor Jasenovac koji je predstavljao sistem logora: Versajev, Krapje - logor br. 1, Bročice - logor br. 2, Ciglana - logor br. 3, kome je pripadalo i stratište u Donjoj Gradini, Kožara - logor br. 4, Uštice - "Ciganski logor" - logor br. 5, Mlaka - logor br. 6 i Stara Gradiška - logor br. 7.

Logor "Versajev" - s leve strane puta Jasenovac-Novska, bio je u funkciji od juna do oktobra 1941. "Izuzevši nekoliko pojedinaca, koji su ostali živi zahvaljujući više sreći i slučaju nego bilo čemu drugom, logoraši ovog logora su potučeni. Masovne grobnice koje su vezane za lokaciju ovog logora su uglavnom pronađene. Likvidacije su vršene u šumi Krndiji, na oko 300 metara od logora. Preživeli logoraši su prebačeni u logore "Krapje" i "Ciglanu".

"Krapje" - kod sela Krapje, 12 kilometara uzvodno od Jasenovca, na obali reke Veliki Strug. Aktivan od jula do novembra 1941. I u njemu su vršeni masovni pokolji u obližnjim šumama na 500 do 1 000 metara od logora. Žrtve su bili uglavnom Jevreji. Računa se da je u logorima "Versajev" i "Krapje" likvidirano oko osam hiljada zatvorenika.

Svih dvanaest porodice Jandrić ustaše su zaklale

"Ciglana" je najpre zauzimala prostor od 12, a potom od 125 hektara. Logor su činili odeljci IIIa-muški, IIIb-ženski i IIIc-odeljak pod vedrim nebom ograđen bodljikavom žicom u kome su dovedeni logoraši danima čekali likvidaciju, obično i bez hrane, i bez vode. Likvidirani su udarcem tupim predmetima (čekićima, sekirama, štanglama) po glavi, ili za vrat i bacanjem u Savu. Spaljivani su u krematorijumu, koji je u delu peći za pečenje cigle izgrađen po projektu inženjera Hinka Pičilija. Daleko najveći broj likvidacija izvršen je u Donjoj Gradini, preko puta samog logora, na desnoj (bosanskoj) obali Save. Daleko manji broj je izvršen u Limanu, na levoj obali Save (oko 12 000 žrtava). Masovne grobnice u Limanu su otkrivene tek 1973.

"Kožara" je bio manji logor, iz kojeg su "nedisciplinovani" i iznemogli logoraši slati u logor "Ciglana". Logor "Kožara" bio je aktivan od polovine 1942. do maja 1945.

"Uštice", tzv. "Ciganski logor" nalazio sena ušću Une, nasuprot Gradine. Aktivan od prve polovine 1942 do aprila 1945. U prvo vreme su logoraši bili samo Cigani, a kasnije su u njega dovođeni Kozarčani.

U "Mlaki" - ženskom logoru, koji je likvidiran 1945 - ubijeno je oko 12 000 žena, u blizini sela.

"Stara Gradiška" je logor u kome je prema tvrdnji novinara Mirka Peršena, u članku "Brojke kao tabu tema", stradalo 70 do 100 hiljada žrtava. SUBNOR Stara Gradiška tvrdi da je u logoru stradalo preko 80 hiljada žrtava.

Grobišta logora 3 ("Ciglana") zahvatala su u Donjoj Gradini prostor od 5 625 hektara. O kapacitetu logora govori dopis Glavnog stana poglavnika od 24. aprila 1942: "Zapovjedništvo ustaške nadzorne službe - Glavno pobočništvo sa V.T. br. 139/42 izvjestilo je, da sabirni i radni logor u Jasenovcu može primiti neograničen broj zatvorenika".

Nema spiskova žrtava

Pored ovih logora, Srbi i Jevreji su stradali i u nemačkim logorima izvan Jugoslavije: Mauthauzenu 12 890, u Buhenvaldu 9 265, u Nojengameu 1 350, Aušvic-Osvjenćimu 11 015, Ravensbriku 183, Dahau 597 i u 23 logora u Norveškoj oko tri hiljada. Ukupno je u ovim logorima stradalo 38 300 zatočenika.

Do danas nisu saopšteni poimenični spiskovi žrtava, a najveći broj istraživača koji su se bavili pitanjem broja žrtava tvrde da je u sistemu logora Jasenovac bilo preko 700 000 žrtava: Jakov Gelo - "Demografske promjene u Hrvatskoj od 1780 do 1981. godine", Globus, Zagreb, 1987; Komisija za utvrđivanje ratnih zločina, prema izjavi Aleksandra Rankovića, ministra unutrašnjih poslova FNRJ, a pred Skupštinom FNRJ 29. decembra 1951, "Borba" od 30. decembra 1951. Taj broj žrtava je priznala i Međunarodna konferencija za reparacije u Parizu, aktom od 13. decembra 1945, pod III, a i Međunarodni vojni sud u Nirnbergu.

Ivan Potrč je u "Borbi" od 08. maja 1945. objavio da je u Jesenovcu na zverski način pobijeno 800 000 lica.

Ustaše sprovode kolonu žena u Jasenovac

Da je broj od sedam stotine hiljada žrtava u logoru Jasenovac čvrsto utemeljen dokaz su rezultati istraživanja na grobištima koja je izvršila komisija sastavljena od petorice profesora univerziteta: dr Ante Pogačnik, Zavod za sudsku medicinu LJubljana, dr Vida Brodar, profesor Univerziteta u LJubljani, dr Ante Premrl, profesor sudske medicine na Zagrebačkom univerzitetu, dr Srboljub Živanović, antropolog, penzionisani profesor Univerziteta u Londonu, dr Zdravko Marić, arheolog, profesor Univerziteta u Sarajevu. Komisija je posle ispitivanja obavljenih tokom leta 1961. i 1962. zaključila da je u ispitivanim grobnicama pokopano preko 700 000 leševa. Dobar broj grobnica nije uopšte ispitivan jer se u to vreme za njih nije znalo, a dalja istraživanja su iz nepoznatih razloga naređenjem nadležnih obustavljena. Komisija u svoje proračune nije mogla da uključi desetine hiljada logoraša koji su spaljeni u Pičilijevoj peći, ubijeni i sa Gronika bacani u Savu, one od kojih je u 12 velikih kazana, svaki zapremine 2 200 litara, kuvan sapun a njihove kosti vagonetima odvožene i bacane u Savu, kao ni kosti onih koji su bili pokopani u grobnicama koje je Sava odnela rušenjem obale na tom delu meandra.

U svim ovim logorima, izuzev oko 70 000 Jevreja i oko 75 000 Cigana, skoro isključivo su stradali Srbi. Međutim, veliki broj njih stradao je i izvan logora. Okupatori su pobili 1941. bombardovanjem Beograda oko 20 000 stanovnika, 11 100 taoca je stradalo u Jadru, Pocerini, Rađevini, u Užicu 2 600, Loznici 1 000, Bačkoj oko 20 000, Kruševcu 700. U Istočnoj Srbiji su Bugari ubili oko 2 500 (na demarkacionoj liniji oko 1500, 494 u Bojniku i 500 u Vranju. Angloamerička avijacija je 1944. samo na prvi dan Vaskrsenja Hristovog u Beogradu pobila 1 160 ljudi, u Leskovcu 3 500, Novom Pazaru 850, zarobljeničkom logoru Oflag VI C u Osnabriku (Nemačka) 116 zarobljenika, od kojih jednog generala i 23 viših oficira. U oružanim odredima Komunističke partije Jugoslavije, Kraljevskoj jugoslovenskoj vojsci u Otaybini, četnicima Koste Pećanca, Srpskoj državnoj straži i "ljotićevcima" izginulo je svakako preko 450 000 ljudi.

Do danas nije napravljen spisak žrtava u periodu 1941-1945.

Pogromaške akcije

Broju nastradalih treba dodati najmanje 200 000 žrtava koje su likvidirane pojedinačno ili u manjim, pa i većim pogromaškim akcijama, u kojima su ponekad stradale i desetine sela.

Iz zemlje je proterano, ili u nju nije htelo da se vrati zbog promene sistema, prema podacima Komisije za izbeglice iz 1946. godine 125 000 izbeglica, državljana Kraljevine Jugoslavije, opet skoro samo Srbi, jer su samo oni iz Kraljevine Jugoslavije bili i oterani u zarobljeništvo.

Demografskom statističkom metodom je utvrđeno da su, usvajanjem prosečne godišnje stope rasta 1,70 odsto za period 1931-1941 i 1,95 odsto za period 1941-1948, ukupni demografski gubici (Srba) u Drugom svetskom ratu iznosili 1 820 000, od kojih je 156 000 nerođenih, 57 000 odseljenih i 1607 000 ubijenih. (32) Ako je Srba u Jugoslaviji 1948. bilo 8 282 000, što je činilo 46,25 odsto od ukupnog broja stanovnika, onda 1 607 000 ubijenih Srba čini 16,25 odsto od njihovog ukupnog broja. U Drugom svetskom ratu Englezi su imali gubitke od 0,8 odsto, Italijani 0,9 odsto, Francuzi 1,4 odsto, Nemci 6,1 odsto, a SSSR 8,8 do 12,9 odsto.

Da bi ujedinila prostore na kojima su Srbi u kontinuitetu stotinama godina živeli, Srbija je morala osam puta da se prihvati oružja. Konačno je uspela da uz ogromne žrtve donese ujedinjenje tih krajeva, a time da i Hrvatima i Slovencima omogući da prvi put dođu do svoje države - Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Apetiti Hrvata su, međutim, bili veći. Kraljevinu SHS oni su prihvatili samo kao privremeno rešenje, a od prvog dana su radili na njenom rasturanju, ne bi li dobili svoju - nezavisnu državu. Tu priliku su im pružili Hitler i Musolini i za vreme okupacije Jugoslavije Hrvati su, uz pomoć okupatora, formirali svoju Nezavisnu državu Hrvatsku, u kojoj su počinili u istoriji nezabeležene zločine genocida Srbima, Jevrejima i Ciganima.

Zaboravni saveznici

Drugi svetski rat je završen. Hrvatska, koja je u njemu bila na strani Centralnih - sila Osovine a Engleskoj, Sjedinjenim Državama i Sovjetskom Savezu objavila rat, pa je uzela i aktivnog učešća u ratnim sukobima, i imala "čast" da se njena, osim elitnih nemačkih jedinica, u Staljingradskoj bici tuče na položajima Mamajev Kurgana, dobije teritorijalne ustupke na štetu Italije (Zadar, Istra). Dalmacija, Slavonija, Baranja, Lika, Kordun, Banija su proglašena Hrvatskom, iako to nikad u istoriji nisu bile. Da je to mogla da ostvari, Hrvatska mora, u prvom redu, da zahvali Sjedinjenim Državama Amerike, koje su joj pružile punu podršku, zaboravljajući, pritom, da je predsednik SAD F. Ruzvelt, kada je bio obavešten o zločinima genocida koje su Hrvati počinili nad Srbima, izjavio da Hrvatska mora, posle Drugog svetskog rata da bude stavljena pod međunarodno starateljstvo. Srbija, koja je ušla u rat na strani saveznikai za sve vreme ostala verna tom savezu je raskomadana, pa je čak i Vojvodina proglašena autonomnom pokrajinom. Sjedinjene Države, Velika Britanija i Francuska su zaboravile srpsko savezništvo i srpske žrtve podnete u dva svetska rata (u kojima je Srbija dala skoro tri miliona svoje dece) i Srbima su oduzele sveto pravo - pravo na samoopredeljenje, još gore, na njih su krenuli kontaminiranim bombama i granatama, da bi im oduzeli 20 odsto teritorija Bosne, iako nije bilo sporno da su te teritorije bile vlasništvo Srba, dokazano posedovnim listama. Drvar, grad u kojem su 97 odsto stanovništva bili Srbi, brutalno je otet od Republike Srpske i predat Hrvatima. U jednom danu je srpski živalj iz 28 sela Zapadne Slavonije proteran sa svojih vekovnih ognjišta, a onda je kolona izbeglog naroda - civila mitraljirana iz hrvatskih aviona (srpskim je bilo zabranjeno da poleću) i tučena hrvatskom artiljerijom. Sve to su trupe Organizacije ujedinjenih nacija, a i ne samo te zločine, mirno posmatrale.

Konačno, Hrvatska je zapevala "Danke Deutschland", a na Balkanu su uspostavljene neprirodne granice, kao siguran izvor sukoba do kojih će morati da dolazi sve dok one ne budu ispravljene. Nije nepoznato da su takve granice stvarane svugde gde je trebalo da se obezbedi da moćnici, izigravajući pomiritelja, kad im to zatreba potpaljuju vatru i izazivaju sukobe.

Karta ustaških logora na teritoriji Jugoslavije

Velika preseljavanja

Ostalo je nerazjašnjeno kako je bilo moguće da stotine hiljada Srba napuste svoja vekovna ognjišta i tako Hrvatska dođe u posed njihovih imanja, čime je prisejedinila desetine hiljada kvadratnih kilometara srpske zemlje svojoj teritoriji. Ali, Hrvatska je očigledno prihvatila rizik koji sobom nosi zaposedanje tuđih teritorija, jer sigurno mora da zna da stotine hiljada ljudi neće moći da zaboravi šta im je u periodu 1991-1995. priređeno. Ničija nije do zore gorela, kažu Srbi.

Za Srbe je došao, ako nije prošao, dvanaesti čas. Dr Vojislav Nedeljković opominje da je Vuk Karayić zapisao da su Turci, posle Kosovske bitke (1389) iz Srbije odveli u Malu Aziju više od 200 000 Srba, a posle porobljavanja samo iz Bosne i Crne Gore "zasigurno dvostruko više". Dobar deo njihovih potomaka se posle četiri stotine godina vratio u Makedoniju, noseći sa sobom zvono sa crkve u Galipolju. Turci nisu uspeli da ih poturče četiri stotine godine. Josip Broz je uspeo da ih pomakedonči. Dve stotine godina se u Porti (vrhovnom državnom telu Turske), za vreme dok je Srbija bila porobljena od Turaka, govorilo srpski. Ugovor Turske sa mađarskim kraljem Ladislavom je 1495. pisan na srpskom, i to ćirilicom.

Ustaški koncentracioni i sabirni logori 1941.

Bosnu i Hercegovinu je posle anektiranja od Austrougarske napustilo više od 200 000 islamizovanih Srba, piše J. Cvijić.

Na Kosovu i Metohiji je jedna četvrtina, a u Albaniji jedna polovina Šiptara-Albanaca bilo srpskog porekla. Skadar, koji je danas u Albaniji, bio je prva srpska prestonica.

Vidinski pašaluk, danas sastavni deo Bugarske, je u 19. veku pretežno bio nastanjen Srbima, kao i čitav pojas duž jugoslovensko-bugarske granice. Danas tamo Srba nema.

Tamiški Banat je pretežno bio nastanjen Srbima. Danas u tom predelu Rumunije jedva da ima 50 do 60 hiljada Srba.

"Svi relevantni naučni podaci i sva saznanja ukazuju opet da su današnji Mađari uglavnom slovačkog i srpskog porekla", a danas u Mađarskoj jedva da ima deset hiljada Srba.

U "Srpskoj varoši" u Bratislavi Srbi su imali svoj licej sa šest razreda. Danas tamo Srba ima nekoliko hiljada.

Srba je u 18. veku bilo koliko i Engleza. Oslobađajući svoju zemlju do danas su svedeni na petnaest miliona sa onima u rasejanju. Danas ih satiru i oni sa kojima su se do juče, a mi verujemo i danas, borili za iste ideale.

Vreme je da se ozbiljno zapitamo šta nam valja preduzeti da u najskorijoj budućnosti fizički ne budemo uništeni. Vreme je da se zapitamo da li ćemo i dalje moći bez svog zvaničnog nacionalnog programa, koga nemamo već previše dugo. Hoćemo li i dalje da strančarimo i da svaki od nas u sebi gleda potencijalnog stranačkog lidera, ili da čvrsto ujedinjeni prionemo svi na posao, ne bismo li mlađima stvorili makar osnov da krenu napred. U nesreći smo učestvovali svi: neki činjenjem onoga što nisu ni trebali, ni smeli, a neki nečinjenjem onoga što je trebalo i moralo. Danas nam ostaje da konstatujemo da smo proćerdali sve ono što su naši preci kroz osam ratova stvarali uz ogromne žrtve. Stvorimo svoj nacionalni program, složimo se i krenimo sa njim, nikako ne gubeći iz vida da

SAMO SLOGA SRBINA SPASAVA!